Դիցաբանական, կրոնական և փիլիսոփայական աշխարհայացք
Աշխարհայացքի բնույթը. Աշխարհայացքը մարդկային մտածողության և հոգևոր մշակույթի հիմնական բաղադրիչներից է։ Այն մարդու ունեցած գոյաբանական և գիտելիքային հիմնարար պատկերացումների համակարգն է աշխարհի մասին և մարդու տեղի ու դերի մասին այդ աշխարհում։ Աշխարհայացքը ընդգրկում է մեր ունեցած ընդհանուր գիտելիքները, համոզմունքները, հավատալիքները, արժեքային կողմնորոշումներն ու իդեալները, որոնցից ձևավորվում է մեր համակցված հայացքն աշխարհի նկատմամբ։ Այսպիսի համապարփակ պատկերացումների համակարգը ոչ միայն նկարագրում է աշխարհը, այլև կանխորոշում է մարդու վերաբերմունքն իրականության հանդեպ և սպասվող գործողությունները։ Ինչպես ընդգծում են փիլիսոփաները, աշխարհայացքը ոչ միայն գաղափարների ու գնահատականների ժողովածու է, այլ նաև որպես մարդու վարքի ու գործողությունների ծրագիր է հանդես գալիս։
Հիմնական հարցերը, որոնց պատասխաններ է փնտրում յուրաքանչյուր աշխարհի հանդեպ ձևավորված աշխարհայացք, օրինակաբար հետևյալներն են. Ի՞նչ է այս աշխարհը և ո՞րն է իմ տեղն այդ աշխարհում։ Ի՞նչ օրինաչափություններ և երևույթներ են տեղի ունենում մեզ շրջապատող իրականությունում։ Ինչու՞ գոյություն ունի աշխարհը (ինչու՞ ընդհանրապես որևէ բան կա, այլ ոչ ոչինչ)։ Ի՞նչ է կյանքը, ի՞նչ է մահը, և ո՞րն է կյանքի իմաստը։ Ինչպե՞ս պետք է վարվեմ ես այլ մարդկանց և բնության հետ։ Կա՞ արդյոք որևէ բարձրագույն ուժ կամ նպատակ, որ ուղղորդում է աշխարհը, թե՞ ոչ։ Այս և այլ «հավերժական» հարցերի նկատմամբ ձևավորված պատասխաններն ու դրանցից բխող համոզմունքները միասին կազմում են տվյալ անձի կամ ժամանակաշրջանի աշխարհայացքը։ Աշխարհայացքը որպես ամբողջություն ապահովում է մարդու ներքին ուղղվածությունն ու կողմնորոշումը կյանքում՝ ուղեցույց լինելով նրա հավատքերի, արժեքների և գործելակերպի համար։
Աշխարհայացքի տեսակները
Պատմության ընթացքում աշխարհայացքը արտահայտվել է տարբեր ձևերով՝ կախված հասարակությունների զարգացման աստիճանից։ Ընդհանուր առմամբ, կարելի է խոսել աշխարհայացքի երեք պատմական տեսակների մասին՝ դիցաբանական, կրոնական և փիլիսոփայական աշխարհայացքներ։ Սրանք ոչ միայն ժամանակագրական հերթականությամբ են ի հայտ եկել, այլև արտացոլում են աշխարհի ըմբռնման երեք որակապես տարբեր մոտեցումներ։
Դիցաբանական աշխարհայացք
Դիցաբանությունը (առասպելաբանությունը) մարդկության առաջին աշխարհայացքն է և ձևավորվել է հասարակության զարգացման ամենավաղ փուլի ընթացքում։ Դիցաբանական աշխարհայացքը հիմնված է առասպելների վրա՝ աշխարհը և կյանքի երևույթները բացատրող պատկերավոր պատմությունների ձևով։ Այն չի հիմնվում տեսական դատողությունների և պատճառաբանությունների վրա, այլ հրամցնում է իրականության մի կերպար, որը ծնվել է մարդկանց երևակայության, հուզական փորձառության և հավաքական պատկերացման արդյունքում։ Առասպելական մտածողությանը բնորոշ է, որ այն փորձում է բացատրել ամեն ինչ՝ չունենալով անպատասխան թողնված հարցեր կամ «անհայտներ»։ Առասպելներում հնամենի մարդիկ պատկերավոր պատմություններով են պատասխանել գլոբալ հարցերին՝ տիեզերքի առաջացմանն ու կառուցվածքին, բնության երևույթներին, կենդանիների ու մարդու ծագման հանելուկներին։ Դիցաբանական աշխարհայացքում չկան տարբերակված գիտելիք և հավատք, գեղարվեստականն ու իրականը՝ այս ամենը միաձուլված են միասնական պատկերացումների մեջ։ Առասպելները միաժամանակ ունեն գիտելիքի, հավատի, բարոյական ըմբռնումների և գեղագիտական զգացմունքների հատկանիշներ՝ ծառայելով սոցիալական փորձի փոխանցմանը և համայնքային միասնությանը։
Մարդը դիցաբանական աշխարհայացքում չի տարանջատում բնությունն ու վերազգայինը, մարդկայինն ու աստվածայինը՝ յուրաքանչյուր բնական երևույթ անձնավորված էր որպես աստված կամ հոգի։ Առասպելը իրականություն էր, ոչ պարզապես հորինված պատմություն. այն վարքագծի ուղեցույց և հասարակական արժեքների արդարացման միջոց էր։ Չնայած հետագայում առաջացան նոր աշխարհայացքներ, առասպելաբանական մտածողության որոշ տարրեր պահպանվում են այսօր էլ՝ ժողովրդական ավանդություններում, լեգենդներում և սնահավատ պատկերացումներում։
Կրոնական աշխարհայացք
Կրոնական աշխարհայացքը ձևավորվել է առասպելաբանականի կենսափոխությամբ և սկզբնական շրջանում սերտորեն միահյուսված է եղել առասպելների հետ։ Կրոնական աշխարհայացքի կենտրոնում գտնվում է հավատքը գերբնական ուժերի, աստվածության կամ աստվածությունների նկատմամբ և այդ հավատքից բխող մարդու վարքագծի նորմերը։ Եթե առասպելում և կրոնում ներգրավված են երևակայությունն ու հույզերը, ապա կրոնը առանձնանում է սրբի և երկրայինի խիստ տարանջատմամբ՝ աշխարհը բաժանելով բնական և գերբնական ոլորտների։
Կրոնական հավատքը շեշտում է Հայտնության գաղափարը. որոշ ճշմարտություններ մարդուն տրված են վերին ուժի կողմից՝ իբրև հայտնություն, ուստի ընդունվում են հավատքով՝ առանց փորձագիտական ապացույցի։ Կարևոր է նաև պաշտամունքային համակարգի առկայությունը՝ ծիսակատարություններով կապ հաստատելով գերբնականի հետ։ Կրոնը մարդկանց է փոխանցում աշխարհի նկատմամբ հոգևոր-բարոյական ընկալում, որտեղ գործերն ու մտքերը գնահատվում են բացարձակ չափանիշի՝ Աստծո օրենքի լույսի ներքո։
Փիլիսոփայական աշխարհայացք
Փիլիսոփայական աշխարհայացքը ի հայտ է գալիս, երբ մարդը փորձում է աշխարհը հասկանալ տրամաբանորեն և գիտակցաբար՝ ոչ միայն առասպելական պատումների կամ կրոնական հավատի միջոցով։ «Փիլիսոփայություն» տերմինը հունարենից նշանակում է «իմաստության սեր»։ Ավանդությամբ համարվում է, որ բառը առաջինը գործածել է Պյութագորասը՝ շեշտելով, որ մարդը «իմաստուն» չէ, այլ՝ «իմաստասեր»՝ իմաստությունը սիրող։ Այն ձևավորվել է Մերձավոր Արևելքի և Հին Հունաստանի քաղաքակրթություններում մ.թ.ա. I հազարամյակի կեսերից, երբ կուտակվել էր գիտելիքների բավարար պաշար և առաջացել էր քննադատական մտածողության պահանջ։ Առաջին փիլիսոփաները փնտրում էին երևույթների բնական բացատրությունները՝ ազատվելով դիցաբանական դոգմաներից։
Թալեսը աշխարհի սկզբնանյութը համարում էր ջուրը, Հերակլիտը՝ կրակը, Անաքսիմենեսը՝ օդը, Էմպեդոկլեսը՝ չորս արմատները։ Այս որոնումներով ծնվեց գոյաբանությունը՝ լինելիության մասին ուսմունքը։ Փիլիսոփայությունը նաև մեթոդաբանական դեր ունի՝ տրամադրելով մտավոր «գործիքներ» գիտություններին։ Դրա առանցքային գիծը քննական հոգին է. ամեն բան հարցականի տակ դնելու և հիմնավորում որոնելու վերաբերմունքը։
Իմացության ձևերը
Աշխարհը ճանաչելու՝ գիտելիք ձեռք բերելու պրոցեսը փիլիսոփայությունը դիտարկում է ճանաչաբանության շրջանակում։ Ճանաչողության ձևերը պայմանականորեն բաժանվում են զգայական և բանական։ Զգայական ճանաչողությունը գիտելիք ստանալու անմիջական ձև է՝ զգայարանների միջոցով, որոնք տալիս են մեզ առարկաների կոնկրետ հատկությունների պատկերներ, սակայն մասնակի են և արտաքին։
Բանական ճանաչողությունը միջնորդավորված ձև է՝ մտքի միջոցով. այն ներառում է վերլուծություն, համեմատություն, ընդհանրացում։ Այստեղ օգտագործվում են դեդուկցիա և ինդուկցիա։ Իրական ճանաչողական պրոցեսում զգայականն ու բանականը միահյուսված են՝ փորձը տալիս է նյութ, բանականությունը՝ ձև։ Գիտելիքը սովորաբար բնութագրվում է որպես հիմնավորված ճշմարիտ համոզմունք, տարբերակվելով կարծիքից։ Սկեպտիցիզմը կասկածի տակ է դնում գիտելիքի լիարժեք հնարավորությունը, դոգմատիզմը հակված է անփոփոխ ճշմարտություններ ընդունելուն, ագնոստիցիզմը պնդում է, որ որոշ հարցեր սկզբունքորեն անհասանելի են գիտելիքին։ Էմպիրիզմը գիտելիքի աղբյուրը տեսնում է փորձում, իսկ ռացիոնալիզմը՝ մտքի բնածին սկզբունքներում։ Ժամանակակից գիտությունը համադրում է երկուսը՝ փորձարկում + տեսություն։
Փիլիսոփայության բնույթը
Փիլիսոփայությունը տեսական, գիտակից աշխարհայացք է։ Այն համադրում է գիտությունների ձեռքբերումները և գերազանցում մասնավոր երևույթների սահմանները՝ որոնելով գոյության ընդհանուր իմաստը։ Ունի մարդակենտրոն բնույթ՝ ուղղորդելով հոգևոր որոնումները և բարոյական կողմնորոշումը։ Պատմականորեն սերտ կապ է ունեցել կրոնի հետ, բայց Նոր ժամանակներում դարձել է ավելի աշխարհիկ։ Ժամանակակից գիտության նվաճումները առաջացնում են նոր փիլիսոփայական հարցադրումներ՝ քվանտային ֆիզիկայից մինչև արհեստական բանականություն։
Երեք հետաքրքիր փաստ
- «Աշխարհայացք» տերմինը. Գերմ. Weltanschauung հասկացությունը շրջանառության մեջ է դրել Ի. Կանտը 18-րդ դարի վերջում՝ նկարագրելու ամբողջական հայացքը աշխարհի վրա։
- «Փիլիսոփա» բառը. Ավանդության համաձայն Պյութագորասը նախընտրել է «իմաստասեր» ինքնանվանումը՝ ընդգծելով որոնման գաղափարը։
- Ագնոստիցիզմ. «Ագնոստիկ» տերմինը առաջարկել է Թ. Հ. Հաքսլին 1869-ին՝ շեշտելով իմացության սահմանները գերբնական հարցերում։